Tsapa sy hevitra miasa fizika

Araka ny nosoratana dia hiresaka momba ireo tsapa sy hevitra miasa eo @ tontolon'ny avo angovo ity lahatsoratra manaraka ity.

Ny vainga bitika sy ireo toetrany. Ireo tsapa dia ny fizorana (trajectory) hita @ ireo fitaovam-pitilina toy ny efitrano mando (drift chamber) sy ny fitaovam-pitilina vita fasika (silicon detector), ny angovo refesin'ny fandrefy angovo (calorimeter), ny hafainganam-pandeha refesin'ny fanisana Cherenkov (Cherenkov counter) (jereo @ arXiv ny "Introduction to Statistical Issues in Particle Physics" sec. 1.2, nosoratan'i Roger Barlow, mpikaroka ao @ Stanford Linear Accelerator Center na SLAC), ny vaikam-pandeha (momentum) refesina @ alalan'ny fiolanan'ny fizorana mandalo saha andriambika (magnetic field). Ny vainga bitika (particle) dia hevitra miasa fizika hilazana ny fitambarana toetra fizika manokana toy ny vesatra, ny vesatra aratrika, ireo jijy (spin).
Ny fanandramana sy ny teoria. Raha ny fahalalako, dia ireo refy sy hevitra miasa fizika avy any ampitan-dranomasina hatrany no hamolavolan'ireo mpifizika FAA (high energy physicist) eto an-toerana -- toy ny ao @ ivotoerana malagasy momba ny fizikan'ny tontolom-be sy ny avo angovo (i@-HEP-MAD) -- ireo fanazavana sy lalàna nohon'ny tsy fisian'ireo fitaovam-pandrefesana voalaza etsy ambony izay ahafahana mitsapa ny tontolon'ny avo angovo. Matetika dia miainga @ fianarana ireo teoria FAA efa misy izany famolavolona izany ary raha oharina @ fikarohana ataoko dia misy toerana malalaka ihany eo @ tontolon'ny teoria FAA ahafahan'ireo mpikaroka FAA eto mitondra fanazavana manokana momban'ny tontolon'ny avo angovo. Mba ifotorany sy ivelaran'ireo fanazavana manokana ireo anefa dia ilaina ny famelomana ny FAA fanandramana (experimental HEP) izay loharanon'ireo fanazavana sy teoria rehetra mandrafitra ny FAA.

Ny fanandramana eto. Raha tsy diso aho dia kely sy 'tsotsotra' ny fitaovam-pitilina sasany toy ny fitaovam-pitilina noforonin'i Georges Charpak (ny efitra Charpak) fa tsy voatery ho goavambe foana toy izay ampiasaina @ Large Hadron Collider na LHC an'ny European Organization for Nuclear Research na CERN. Midika izany fa misy toerana azo ivelaran'ny FAA fanandramana eto Madagasikara raha ny fitaovana materialy no resehana. Inona no zava-misy eto Madagasikara momba ny fitaovam-panandramana fizika? Ny Institut National des Sciences et Techniques Nucléaires-Madagascar (INSTN-Madagascar) sy ny Laboratoire de Physique de la Matière et Rayonnement (LPMR) no fantatro mampiasa fitaovam-pandrefesana toy ny fitaovam-pandrefesana ny sokajim-besatra (mass spectrometer), ny fanisana Geiger, izay ampiasaina indrindra @ tontolon'ny iva angovo. Eo ihany koa ny Sampana Physique du solide et Physique expérimentale ao @ sampam-piofanana Fizika (Antananarivo), izay milaza manangana fitaovam-pandrefesana ny saha aratrika sy andriambika.

Anjaran'ny i@-HEP-MAD no mifanakalo @ ireo mpikaroka ao @ ireo ivotoerana sy toeram-pikarohana voalaza ireo mba hamelona sy hampivelarana miandalana ny FAA fanandramana eto Madagasikara.

Ireo vaovao. Ho tanterahana eto Madagasikara ny velakevitra (conference) iraisam-pirenena HEP-MAD 07 ny 10 hatramin'ny 15 Septembra izao. Io velan-kevitra io dia faha-telo @ ireo velan-kevitra HEP-MAD (HEP-MAD 01, HEP-MAD 03) izay karakarain'i Stephan Narison, mpifizika FAA malagasy ao @ Laboratoire de Physique Théorique et Astroparticules (Montpellier) sy mpanorina ny ivotoerana i@-HEP-MAD. Ny velakevitra HEP-MAD dia hiresahana indrindra ireo toetra sy fihetsik'ireo vainga bitika antsoina hoe quark izay tsapa eo anivon'ny proton sy ny tariny. Fotoana iray ahafahana mamantatra ihany koa ny toe-tsainan'ireo mpifizika FAA, izay isongadin'ny firesahana sy fikatsahana ny 'marina' hatrany.

Manaraka izany, momba ny fampiasana ity blog ity: afaka maneho hevitra ny rehetra @ alalan'ilay tohy 'fanehoan-kevitra' hita @ faran'ny lahatsoratra (sao dia tsy ahazoana mifandray loatra ny fomba fanoratako?).
Nampiako tohy mankany @ ireo blog vitsivitsy momba ny Fizika teorika ity blog ity toy ny "Not even wrong" izay tazomin'i Peter Woit, mpifizika-matematika ao Columbia University, sy ny "Noncommutative Geometry" tazomin'i Alain Connes (sy ny namany), mpimatematika frantsay ao @ Institut des Hautes Etudes Scientifiques (IHES).

Miankina @ ireo fanehoan-kevitra eto, dia momba ny fikarohana sy fampianarana FAA no ho resahana manaraka.

Fampidirana

Salama daholo, dia faly mandray ny rehetra eto @ ity blog ity.

Ny fampidirana ho atao dia famaritana momba ny Fizikan'ny avo angovo (FAA) araka ny mpibilogy @ teny malagasy ampian'ny teny angilisy (eto am-boalohany) izay fampiasan'ireo mpikaroka iraisam-pirenena.

Famaritana am-boalohany: ny Fizika dia fanaovana andrana eo @ Tontolo sy famoahana lalàna mifehy ireo tranga hita mandritra ilay fanandramana. Rehefa ao anatin’ny Tontolon’ny Avo angovo, izay hita @ tontolo faran'ny bitika (ohatra ny voanin'ny neutron) sy faran'ny lehibe (ohatra ny Tontolom-be (Univers)), ny fanandramana atao dia antsoina hoe Fizikan’ny avo angovo ilay Fizika.

Famaritana faharoa: ny Fizika dia fiantsoana ny fampiarahana ny tsapa @ hevitra miasa (concept) misy fatra (quantity) sy ny fihetsikin’ny tsapa @ fandrindrana ireo hevitra miasa ao.

Tsapa <--> Hevitra miasa fizika
Fihetsikin’ny tsapa <--> Firindran’ireo hevitra miasa

(Ilay marika "<-->" eto dia milaza fifandraisana.)

Famaritana filozofika: ny Fizika dia fikatsahana ny marina @ alalan’ny fifandraisana @ Tontolo.
Mifameno ireo famaritana 3 nomena teo satria manazava sy mamintina ireo asa atao @ Fizika kanefa ny famaritana faharoa no mazava indrindra.

Famaritana matematika: ilay famaritana faharoa io dia azo hatsaraina @ alalan’ireto mandray (function) roa ireto:

Fiz^0 : Tsapa --> Hevitra miasa fizika,
Fiz^1 : Fihetsikin’ny tsapa --> Firindran’ireo hevitra miasa fizika.

(Ny marika "-->" eto dia mampiseho fiasan'ny mandray @ Matematika. Ny marika "^" dia milaza fa miakatra ambony ny soratra manaraka, ohatra "2^3" dia milaza hoe "2 superscript 3" na koa "2.2.2". Rehefa maromaro ny soratra miakatra ambony dia ampiasaina ny marika "{}".)
Ireo mandray roa Fiz^0 sy fiz^1 dia azo tsotsorina ho mandray^{(1)} (na functor (jereo Wikipedia momba ireo teny matematika)) tokana, antsointsika hoe Fiz . Eto dia mivoitra ny filazana fa misy fizorana ny Fizika, izay miainga amin’ny lohany (source of the functor) – ny Tontolo sy ny fihetsiny – ka mankany any @ farany (target of the functor) - ny Hevitra sy ny fanazavany.

Ny toeran’ny matematika @ Fizika: Araka ny famaritana, ireo hevitra miasa fizika dia miaraka @ isa hatrany izay antsoina hoe refy (physical quantity) @ Fizika ary ny fandrindrana ireo hevitra miasa fizika ireo dia azo atao @ alalan’ny matematikan’ireo refy ireo.

Mf^0 : Hevitra miasa fizika --> Refy,
Mf^1 : Fandrindrana ireo hevitra miasa fizika --> Matematikan’ireo refy

Io ”fahombiazana mahagaga ny Matematika hanazava ny Fizika” (Eugene Wigner) io sy ny maha-iraisam-be (universal) ny Matematika dia anisan’ireo antony hananan’ny Fizika endrika iraisam-be.

Izay aloha no fomba fijery mety mamintina ny atao hoe Fizikan'ny avo angovo. Momba ireo tsapa sy hevitra miasa fizika ao @ tontolon'ny avo angovo no ho resahana manaraka.