Mianatra FAA

Salama daholo.

Hanoratra momba ny fianarana FAA aho anio fa tsy mbola afaka hiditra @ vontoantom-pikarohana ato @ i@HEP-MAD.

Ho tohin'ny vaovao farany anefa dia nivaly io hariva io ny fanadinana A.E.A sokajy Fizikan'ny aty matiera sy Fizikan'ny avo angovo. Afaka soamantsara ireo mpianatra-mpikaroka i@HEP-MAD, izay nitazona ny laharana roa voalohany sy ny afovoany. Ho azy ireo indrindra ary ho an'ireo rehetra te-handalina ny taranja FAA no miantefa ity lahatsoratra ity.
Raha ny tokony ho izy dia manomboka @ fianarana ny fihaonan’ny olona iray @ FAA satria mitaky fahalalana teorika – matetika indrindra omena any am-pianarana – ny fanaovana ny FAA. Araky Gerard 't Hooft, mpifizika ao @ Institute for Theoretical Physics, Universiteit Utrecht (the Netherlands), anefa dia tsy voatery miandry ny fidirana eny @ anjery manontolo ny fianarana FAA satria efa maro ireo fahalalana azo ratovina malalaka @ tranokala.

Famaritana. Mianatra dia mety midika hoe miezaka ny hahazo fanazavana iray ka mampiteraka fanazavana manokana ho an’ilay mpianatra. Azo anampina io famaritana io koa anefa ny famolavolana fanazavana miainga amin’ireo tsapa. Raha jerena avy amin’ireo famaritana efa natao dia mitovy @ fandrindrana ihany ny fihezahana mahazo raha faritana toy izao:

Fian^0 : Teny --> Hevitra,
Fian^1 : Fanazavan'ireo mpampianatra --> Fanazavana manokana.

Araka izany, ny fianarana FAA dia midika ho fanamboarana ireo mandray roa Fian sy Fiz. Na miteraka ’fitoviana’ eo @ ireo fanazavana manokana aza ny fampiasana ny fandrindrana iraisambe toy ny Matematika dia asa manokana ny mianatra satria samy manana ny fandrindrany ireo fanazavan’ny mpampianatra ny mpianatra tsirairay.
Ohatra, misy mpianatra A mahita fa ny rafitra matematikan’ny Teorian’ny saha voafatra (TSV) no manan-danja nohon’ny famoahana refy teorika sy fampitana izany @ refy fanandramana, ary mpianatra B mahita mifamadika @ izany. Hisy fahasamihafana lehibe ny fomba fianatr’izy ireo ny TSV sy ny lanja homen’izy ireo io teoria io eo @ FAA. Rehefa hianatra TSV izy ireo, ilay mpianatra A hiezaka hianatra matematika sy fizika teorika kokoa ary ilay mpianatra B mety hianatra fizika teorika sy haitranga (phenomenology) kokoa.

Ireo hianarana. Anisan’ireo mila hianarana @ FAA :

• ny hevitra miasa sy ny famaritana ny Tontolo fizika. Raha tsotsorina dia azo oharina @ sarimihetsika iray ny tantaran’ny tontolo fizika ka ireo hevitra miasa fizika no kiolona (role). Iza no ireo mpilalao? Valiny: ireo tsapa;
• ny fitsipika sy ny modely fizika. Ireo fitsipika fizika no mamaritra ny lalaon’ireo hevitra miasa. Lazaina fa mazava ny lalao rehefa mirindra ny fihetsem-po ny mpijery sy ny lalao.

• ny famahana olana fizika. Rehefa afaka mamaha olana fizika, izany hoe manome valim-panontiana mifanaraka @ tranga fizika, ny modely na teoria fizika iray dia afaka tohizana ny fandalinana azy. Tsy midika izany fa tsy tokony halalinina ireo modely fizika tsy mahavaha olana (mazava ho azy).

Fomba fianatra. Fomba fianarana mety ny fanasokajiana ireo hevitra sy fitsipika hianarana, izany hoe fandaharana manaraka ny lanjany ireo hevitra sy fitsipika hita. Ny fandaminana ny fotoana sy ny toerana hianarana dia dia antoka lehibe iray @ fandratona ny fahalalana.

• Fotoana sy toerana hianarana. Ny fandehanana an-tongotra (ohatra rehefa mody na handeha any am-pianarana) dia toerana sy fotoana ahafahana mametraka soritr’asa, izany hoe fanomanana ireo fianarana tiana hifantohana atoato, sy fisintonana hevitra tiana ho halalinina. Matetika dia eny am-pandehanana no hamolavolana ireo fijery ankapobeany momba lohahevitra iray. Ny fitsorana ao am-pandriana dia manampy @ fisainana miadana momba kajy na fandalinan-kevitra mety ho an-tenany na lavitr’ezaka ary hamifisin'i A. Connes eto izany. Farany, ny fianarana eo @ latabatra dia fomba ahafahana mandrafitra ireo hevitra an-tsoratra ary fomba fanaovana asa soratra @ ankapobeany. Matetika dia fanarotana ambony latabatra no hanamboarana ireo kajy na porofo (an-tsoratra).

• Fandrindrana ny votoantom-pianarana sy ny fotoana. Azo fehezina @ ity fanoharana manaraka ity io fomba fiasa io. Misy entana enin-lafy maromaro, manana halehibe isan-karazany, mipetraka @ toerana samihafa, izay mila hangonina @ toerana iray. Maro ireo fomba fanangonana azo atao ary vitsivitsy amin’izy ireo no mahomby (haingana, tsy manimba zavatra, sns). Ny entana eto dia manambara ny votoantom-pianarana, ny halehibe dia mety manambara ny fahamoran’ilay vontoantom-pianarana na ny maha-fototra azy, ny (fomba) fanangonana dia manambara ny (fomba) fianarana.

• Ny fanoratana. Mety raha raisina an-tsoratra ireo fianarana rehetra atao satria manampy ny fanazavana sy ny entitra ny fanarotana ny eritreretina, mora ampiasaina sy hiverena ny soratra aty aoriana, mora ampitaina ny hevitra ny soratra satria @ alalany matetika no ahafahana milaza @ fomba hentitra ny hevitra voavolavola. Rehefa manoratra fehezan-kevitra iray dia tsara raha arahina fehizan-teny manambara ilay hevitra sy manazava izany.
Tsy maintsy atao ny fandraisana an-tsoratra ireo kajy na fanamarinana rehetra natao mikasika lohahevitra iray satria mitaky ireo porofo ireo hatrany ny mpihairaha manodidina (mpampianatra-mpikaroka, mpampianatra-mpitarika, mpitsara asa soratra, gazety hairaha). Araka izany dia mila mahay manoratra mba ho voarakitra ao anatin’izay voasoratra ny hevitra feno tiana hambara. Anisan’ny fomba fanoratana mety ny fandaharana tsara ireo teny, indrindra rehefa lava ny fehezan-teny soratana.

• Ny famakiana lahatsoratra. Fomba fianatra lehibe ny famakiana asa soratra fampianarana na fikarohana @ taranja FAA. Rehefa te-handalina lohahevitra iray @ alalan’ny famakiana dia toy izao ny fizotra-pamakiana afaka arahina:
- ny famakiana fijery ankapobeany, ahazoana mametraka ilay lohahevitra ao anatin’ny tontolo-kevitra lehibe kokoa – ara-tantara, ara-olona (ireo mpikaroka mpitarika momba ilay lohahevitra), ara-lohahevitra (ireo lohahevitra mifandray, ireo lohahevitra manarona) – mba ahazoana fanazavana tsotra (tsy misy kajy firy) momba ilay lohahevitra. Santionany @ ireo toerana ahitana io karazana asa soratra io ny blog, ny tantaram-piainana mpikaroka mpitarika, ny fanehoan-kevitra mpikaroka ’azo antoka’ (Amin’ny ankapobeany dia ireto masotsivana ireto no miantoka ny mpikaroka: ny toerana nianarany, ny asa sorany an-gazety, ny toeram-piasana, ireo mpiara-miasany,ireo fanomezana azony. Karazana toeram-pikarohana FAA azo antoka – ao Eropa – IHES, MPI, Korteweg-de Vries Institute, Oxford, Cambridge, ICTP, – ao Amerika – IAS, MIT, Berkeley, Princeton, Stanford, Harvard, Columbia, CalTech. Ireo fanomezana azo antoka: loka Nobel, medaly Fields, loka Einstein, loka Abel.), ny arXiv;
- ny famakiana naoty bosy (lecture notes), ahazoana fanazavana lalina sy fohy (tsy misy porofo firy) momba ilay lohahevitra. Toy ny fianarana any an-dakilasy ny famakiana naoty bosy satria natao ampitaina any an-dakilasy izy ireny. Toerana mety ahitana naoty bosy: naoty bosy misokatra (OpenCourseWare), tranokala-na mpikaroka, tranokalan’anjery manontolo, tohy @ blog, arXiv;
- ny famakiana boky, ahazoana fanazavana lalina sy feno momba ilay lohahevitra. Ny boky izany no firaketana an-tsoratra farany momba ireo fanazavana misy manodidina lohahevitra iray. Toerana misy boky: tranokala-na mpikaroka, tohy @ blaogy;
- ny famakiana sora-pikarohana: ahazoana fanazavana lalina sy feno ary fohy momba ilay lohahevitra, sy ahazoana manitatra ilay fanazavana. Gazety hairaha @ tranokala: arXiv, Euclid project, PROLA, Jstor. Marihana koa fa azon'ireo ivotoerana (fikarohana sy fampianarana) malagasy ny misoratra anarana @ tranokala Madagascar Digital Library, ahafahana miditra maimaim-poana @ ireo tranokala mitahiry sora-pikarohana andoavam-bola toy ireto.

• Ny fitenenana. Araka izay mety, dia tsara raha fehezan-teny no lazaina. Ny fitenenana dia ahafahana manamboatra sy manazava fehezan-kevitra @ fomba haingana oharina @ fanoratana na ny famakiana; araka izany dia maro kokoa torak’izany ireo fehezan-kevitra voambotra sy voazava. Matetika dia azo hatsaraina hatrany ny teny lazaina, na ny hevitra ambarany, na ny firindran’izy roa ireo. Azo faritana tsikelikely izany ny fehezan-kevitra tiana hambara @ alalan’ny fanavaozana miandalana ny fehezan-teny lazaina; midika fampiasana fehezan-teny maromaro entina milaza ny fehezan-kevitra tiana hampitaina izany.

• Ny fiaraha-mianatra. Ireo mpianatra any Be kintana Amerika dia manana fomba fianatra mandeha tsiroaroa. Mety ho tsara ho an’ny mpianatra FAA raha mamaritra fifandraisana sy fiaraha-miasa manokana isaky mpiara-mianatra sy mpampianatra, izay azo velomina isaky ny fifanenana. Afaka ampitovina ireo fifandraisana atao amina olona maromaro. Ireo fiaraha-mianatra sy fiaraha-miasa ireo dia mampitombo ny fanazavana azon’ny mpianatra satria mampiasa ireo fotoana ahazoana mianatra izany.

Mbola maro ireo lohahevitra tsy voasoratra momba ny fianarana FAA toy ny toe-tsaina enti-mianatra. Ho ezahana ny hanoratra momba io lohahevitra io @ manaraka.

Vaovao

Salama daholo.

Maro ireo vaovao tato ato fa ho tsongaina izay tena nanamarika.

Eto an-toerana. Hivoaka afaka andro vitsivitsy ao @ tranokalan'ny eConf SLAC ny boky mirakitra ny velakevitra HEP-MAD 07. Ny eConf na Electronic Conference Proceedings Archive dia fitahirizana ireo boky mirakitra velakevitra momba ny FAA, izay vokarin'ny Stanford Linear Accelerator Center (SLAC). Ny boki-velakevitra (proceedings) ny HEP-MAD 04 dia napetraka tao @ eConf, izay marihana fa manana mpitsara (committie) ireo lahatsora-pikarohana tiana ho apetraka ao.
T@ iny herinandro ambony iny no nifarana ny taom-pianarana ho an'ireo mpianatra DEA Fizikan'ny aty matiera sy FAA (nuclear physics and HEP) eto Ambohitsaina. Ao aorian'ny valim-panadinana, @ ity herinandro ity, dia afaka hifantoka @ fianarana FAA ireo nisafidy izany na dia mbola miandry ny fandraisana fisoratana anarana DEA aza.
Farany, ilay tranokala serasera malagasy Tsenagasy dia nahitana adi-hevitra momban'ny fizika t@ iny herinandro iny. Momba ilay teorian'ny tady (string theory), malaza afaka nandravona ireo lalàn'ny fizikan'ny vainga bitika rehetra no noresahana ka nahitana resaka matotra (tsy matihanina) na dia eo aza ny hanihany.

Any ivelany. Raha tsorina dia ao @ blaogy Not Even Wrong sy Noncommutative Geometry sy ireo tohy ao no anarahako ireo vaovao any ivelany. Ho an'ny blaogy voalohany, ireo maresaka dia ireo fikarakarana isan-karazany (teorika sy ara-pitaovana) miembo-dava momba ilay ampifandonana vainga bitika LHC, ny fanarahana ny fikarohana ataon'i Edward Witten, manodidina ny teoria robo sy ny soritr'asa rafitsara Langands (geometric Langlands program), ny teorian'ny sintom-besatra voafatra (quantum gravity) sy ny teorian'ny saha voafatra (TSV) @ daka kely (low dimensional QFTs). Marihana fa E. Witten dia kalaza-lahy @ FAA teorika, izay mampiasa bebe kokoa matematika @ fikarohana ataony toa ireo lohahevitra voalaza etsy ambony, hany ka isaky ny mihetsika kely izy dia betsaka no mijery. Raha jerena akaiky dia momba ireo teoria fototra @ FAA (TSV, Teoria robo) sy ny fanomezana fototra matematika izany no tena ifotorana ka tsy mahagaga raha betsaka no manaraka izany satria isan'ny olana fizika matematika lehibe tian'ireo mpifizika vahana izany.
Ilay blaogy faharoa, fanoratr'i Alain Connes, kosa dia momba ny rafitsara tsy mivady (rtm) (noncommutative geometry (ncg)) no resahana matetika mazava ho azy. Ireo fitsipika sy fanamboarana fototra mifandray @ io lohahevitra io toy ny teorian'ny motifa (motives) sy ny fampiharana izany @ rafitsary tsy mivady. Voalaza matetika ao koa ny fisian'ireo velakevitra momba ny rtm etsy sy eroa, izay marihana fa efa tafiditra @ fomba fiasan'ireo mpikaroka any ivelany ny fanatrehana azy.

Hofaranana eto aloha ireo vaovao fa lohahevitra hafa avy hatrany no hanohizana azy.